Νοέμβριος, ο προάγγελος των μεγάλων γιορτών!

Νοέμβριος  λοιπόν… Από χθες βρέχει στον τόπο μας, μύρισε το χώμα κι ο αγέρας πεύκο κι ελιά από τα ανάμματα του τζακιού. Άλλαξε κι εκείνη η ώρα για να μικραίνουν ακόμα πιο πολύ οι μέρες του, να γεμίζουν ιστορίες οι μεγάλες νύχτες. Να μαζευτούμε όλοι νωρίς στα σπίτια, να χουχουλιάσουμε, να βεγγερίσουμε, να αρχίσουμε να γευόμαστε την σοδειά του καλοκαιριού. Ώρα να ντυθεί το σπίτι με τα δικά του ρούχα τα ζεστά, να ΄χει αναπαμό η κυρά Φαντασία σαν τρυπώνει τις νύχτες κοντά στο τζάκι. Να μυρίσει ρακί και λουκάνικό η παρασιά.  Να ΄ρθουν εκείνες οι νύχτες οι γιομάτες κουβέντες, γλυκό ποτό, καρπούς κι όμορφες ιστορίες από τα γεννούμενα κι εκείνα που στοχαζόμαστε για τα μελλούμενα μας. 

Toτρίτο λοιπόν παιδί του φθινοπώρου, το στερνοπούλι του, το πιο χαϊδεμένο του,  μόλις κατέφθασε. Ο ενδέκατος εγγονός του παππού χρόνου. Ο προάγγελος του χειμώνα και των Μεγάλων Γιορτών που χρειάζονται προμήθειες και ετοιμασίες για τις αργίες τους.

Είναι ο μήνας που η Πούλια, αυτό το σμήνος των Πλειάδων δύει, προμηνύοντας πως ο χειμώνας είναι σχεδόν έξω από την πόρτα μας… Αν ξυπνήσει κάποιος πριν την ανατολή του ήλιου, εκεί γύρω  στα μισά του μήνα θα δει το πιο φωτεινό της « παιδί » που εμείς αποκαλούμε αστέρι της αυγής, να λάμπει και να χάνεται λίγο βγει ο ήλιος. Είναι σημάδι για τους γεωργούς πως πρέπει γρήγορα να τελειώσουν  με τα σπαρτά τους  και για τους κτηνοτρόφους να σπεύσουν να κατεβούν στα χειμαδιά.

Πόσα ονόματα, προσωνύμια δεν πρόσθεσε ο λαός και σε τούτον δω τον μήνα. Πρωτ΄άπό όλα εμείς οι Κρητικοί τον αποκαλέσαμε Μεθυστήκαι  Αγιομηνά ο Ηρακλειώτης. Κι ύστερα είπαν πως είναι ο Σποριάρης,  ο Φιλιππιάτης, ο Ανακατεμένοςπου δεν γνωρίζει τι καιρό θα κάνει, ο Σκιγιάτης και Χαμένοςαφού οι μέρες του « χάνουν το φως τους », ο Παχνιστήςκαι Μεσοσποριάς , o Ταξιάρχης  και o Βροχάρης. Ο Νιαστήςγια τα τελευταία οργώματα (νεάσματα) της γης. Ο Καφεδής, ο Άμυαλος, ο Μοναχησιάρηςκαι ο Αντριάς. Ο Κρασομηνάς  αφού τώρα είναι  η ώρα να ανοίξουν τα καινούργια κρασιά. Ο Κρυουλιάρης, ο  Φτωχόςμα και Ευλογημένοςγιατί ο καρπός της ελιάς τούτο τον μήνα  είναι έτοιμος και οι γεωργοί βιάζονται να τον μαζέψουν να τον αλέσουν και να΄χουν όσο γίνεται πιο γρήγορα τούτο το πολύτιμο υγρό, το λάδι τους, πριν τα Χριστούγεννα!

Την 1η του μήναοι Άγιοι Ανάργυροι, ο Κοσμάς κι ο Δαμιανός , οι κοινωνικοί θεραπευτές που δεν δέχονταν ποτέ  αμοιβή , ανοίγουν το καλαντάρι. Γνωστή η παράδοση που θέλει να αφιερώνουν στην εκκλησιά τη μέρα της γιορτής τους όσοι το΄χουν τάμα ένα πρόβατο, ένα κατσίκι ή ένα βόδι που θα το σφάξουν και θα το προσφέρουν στους πανηγυριστές  «δωρεάν».  Μάλιστα λένε πως κάποτε ένας άνθρωπος που δεν πήγε το ζωντανό του στους αγίους, το μετάνιωσε, κι εκείνο μόνο του πήγε στην εκκλησιά να θυσιαστεί.

Την μέρα του Αι Γιώργη του Σποριάρη στις 3 του Νοέμβρη, οι γεωργοί ανακατεύουν το σπόρο με άλλους καρπούς και στάρι  από την περσινή χρονιά και προσθέτοντας ένα ρόδι, ένα σκόρδο, σησάμι κι  ένα καρύδι  τα βάζουν σε μια σκάφη, ανάβουν  τρία κεριά, στη χάρη του Αγίου και σαν τελειώσουν με τη σπορά σπάζουν και τρώνε το ρόδι για να γεμίσει η χρονιά σιτάρι. Τούτο το προσωνύμιο το δώσαμε στον  Αι Γιώργη για να διακρίνεται ο «φτωχός και μικρός » Άγιος από τον μεγάλο συνώνυμό του τροπαιοφόρο στις 23 του Απρίλη. Λένε πως οι γεωργοί μέχρι να αποσπείρουν δεν κάνει να ξυρίζονται.  Κι ύστερα τούτο τον Άγιο τον αποκαλούν και Μεθυστή γιατί είναι  η μέρα που ανοίγουν τα κρασιά και η δοκιμή τους γίνεται αμέσως  μετά την εκκλησία με τη συμμετοχή πολύ κόσμου. Ιδιαίτερη γιορτή για τους Κρητικούς που βρίσκει τους προσκυνητάδες να παίρνουν μαζί τους νταμιτζάνες με το « νιό κρασί» μαζί τους και να το καλοπίνουν μετά  το τέλος της λειτουργίας:

Στις 8 του Νοέμβρη γιορτάζει ο Μιχαήλ ο Ταξιάρχης με τον αρχάγγελο Γαβριήλ  που   θεωρείται ο  ψυχοπομπός άγγελος και απεικονίζεται με ρομφαία και ζυγαριά. Λένε πως την παραμονή της γιορτής δεν αφήνουν  τα παπούτσια έξω από το σπίτι για να μην τα δει ο άγιος και  θυμηθεί να «περάσει  από το σπίτι τους » και πάρει  την ψυχή τους. Σ΄ άλλα  μέρη της Ελλάδας πάλι θεωρούν τον Άγιο Ταξιάρχη σαν προστάτη των Ναυτικών. Την επόμενη μέρα στις 9 του μήνα γιορτάζει ο Άγιος Νεκτάριος.

Η γιορτή του Αϊ Μηνά στις 11 του Νοέμβρησυνδέεται με την δοξασία που αντλείται κι από τη σύνδεση του ονόματος  του Αγίου με το ρήμα μηνώ. Θεωρείται ο μηνυτής κάθε αδικίας  και ο φανερωτής των χαμένων ή κλοπιμαίων πραγμάτων. Τον συμβολίζουν έφιππο οι εικόνες γιατί καταδιώκει κάθε κακό. Για τους κτηνοτρόφους το μήνυμα του Αϊ Μηνά είναι ακόμα πιο σοβαρό. Η γιορτή του προειδοποιεί για το δυνατό κρύο και τα χιόνια που έρχονται. Λένε πως εκείνη την μέρα οι τσομπάνηδες αν είναι ακόμα πάνω στα βουνά φοβούνται για την εμφάνιση του λύκου κι  ο άγιος τους ειδοποιεί σαν εμφανιστεί κοντά στο κοπάδι τους. Γι αυτό την μέρα της γιορτής του οι γυναίκες δεν ανοίγουν ψαλίδι που μοιάζει με το στόμα του λύκου, ούτε οι άντρες σουγιά για να μην ανοίξει κι εκείνος το στόμα του. Σε άλλες περιοχές της Ελλάδας οι βοσκοί κάνουν ένα σπάγκο από μαλλί του προβάτου και τον δένουν τρεις φορές. Έτσι πιστεύουν πως δένουν το στόμα του λύκου, που ακόμα κι αν καταφέρει να μπει στο κοπάδι με το στόμα κλειστό δεν θα κάνει ζημιά. Συγχρόνως σε πολλά χωριά έραβαν κείνη την μέρα και « τα κακά στόματα». Μια γυναίκα δηλαδή παίρνει ένα κομμάτι πανί και μια βελόνα κι αρχίζει να περνάει βελονιές μπροστά στις άλλες γυναίκες και ακλουθεί ένα διάλογος : « Ράβω, ράβω; - Τι  ράβεις ; - Ράβω το στόμα της...»

Είναι ο πολιούχος Άγιος του Χάνδακα , της σημερινής πόλης του Ηρακλείου με πολλές ιστορίες για τα θαύματα του ιδιαίτερα την περίοδο που οι Τούρκοι είχαν  κατακτήσει την πόλη του.

Στις 12 του Νοέμβρη γιορτάζει ο Αϊ Γιάννης ο Ελεήμοναςκαι την επομένη, στις 13  ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Και φθάνουμε πια στη μέση του μήνα περίπου, με τη γιορτή του Αγίου Φιλίππου στις 14 του Νοέμβρη. Μια παράδοση θέλει τον Φίλιππο να είναι ένας φτωχός γεωργός , ο οποίος όλη μέρα δούλευε στο χωράφι του. Το βράδυ σαν γύρισε στο σπίτι του , έσφαξε το μοναδικό του βόδι και μοίρασε το κρέας στους συγχωριανούς του για να αποκρέψουν μιας  και την επομένη ξεκινάει το σαραντάημερο της  νηστείας μέχρι τα Χριστούγεννα. Το πρωί σαν σηκώθηκε βρήκε δυο ζώα στο παχνί του το δικό του κι ένα άλλο ακόμα πιο δυνατό. Δώρο θεού είπαν και θαύμα κι επειδή ο ίδιος ήταν πολύ καλός και αγαθός άνθρωπος όταν πέθανε άγιασε…

Στις 18 του Νοέμβρη γιορτάζει ο Άγιος Πλάτων ή Πλάτανος. Μέρα αστρονομικής παρατήρησης κατά τους βοσκούς. Η Πούλια αρχίζει πια να μην φαίνεται τις νύχτες γιατί δύει κι όπως χαρακτηριστικά λέει ο λαός μας « φιλεί τον ήλιο και χάνεται».Τούτη τη μέρα αρχίζουν τα μαντέματα του καιρού ίσαμε τα Χριστούγεννα για σαράντα δηλαδή μέρες περίπου και λένε πως θα είναι ο ίδιος  όπως και εκείνη την ημέρα κι όλες οι υπόλοιπες. Υπάρχει και μια ιστορία που μιλάει για το συνδυασμό του Πλάτωνα με το δέντρο Πλάτανος. Κάποτε, λένε, έδωσε διαταγή ο Σουλτάνος στον Πατριάρχη , να πάρουν οι Χριστιανοί έναν πλάτανο που ήταν μπροστά στο παλάτι του, δικός  τους, και το σκοτείνιαζε, χωρίς όμως να τον κόψουν και να τον πάνε αλλού, αλλιώς θα τους έσφαζε όλους. Δύσκολο πράμα γιατί ο πλάτανος ήταν πελώριος. Ο Πατριάρχης παρακάλεσε με τους Χριστιανούς το Θεό , τρεις μέρες με προσευχή και νηστεία, να τους δώσει φώτιση. Τότε, με τη θεία οδήγηση, βρήκαν ένα φτωχό παπουτσή – μπαλωματή, που ήταν άγιος άνθρωπος, και πήγε κείνος μπροστά στο δέντρο και με το λόγο του μόνο, εκείνο μετακινήθηκε. Κι έτσι σώθηκαν όλοι.  Ο μπαλωματής ήταν ένας αγιασμένος άνθρωπος , ο Άγιος Πλάτωνας.

Στις 21 Νοέμβριου , άλλη μια σημαντική γιορτή, των Εισοδίων της Θεοτόκου. Γιορτή σταθμός στην περίοδο της χειμερινής σποράς. Λένε πως οι καλοί γεωργοί μέχρι τούτη τη μέρα πρέπει να έχουν σπείρει τα μισά …Για αυτό και ένα από τα προσωνύμια της Παναγιάς είναι Μεσοσπορίτισσα. Λέγεται επίσης και Πολυσπορίτισσαεπειδή εκείνη την μέρα βράζουν πολυσπόρια,μείγμα δηλαδή από τα γεωργικά προϊόντα του σπιτιού κριθάρι, σίκαλη, καλαμπόκι, φασόλια, ρεβίθια, κουκιά και κυρίως σιτάρι. Το πάνε στην εκκλησιά για ευλογία, το μοιράζουν μετά στο εκκλησίασμα και ένα μέρος του επιστρέφεται στο σπίτι και το δίνουν και στα ζώα ιδιαίτερα στα « καματερά βούγια» ,όπως λέγονται στην Κρήτη, ενώ το υπόλοιπο το ρίχνουν στο χωράφι για « να αναπαυθεί ο σπόρος ». Σε άλλες περιοχές το προσφέρουν στις βρύσες , το ρίχνουν μέσα στο νερό και να λένε : « Όπως τρέχει το νερό να τρέχει και το βιός ». Σε άλλα μέρη της Ελλάδας πάλι την ημέρα αυτήν  την θεωρούν ορόσημο για το τέλος της σποράς  και αρχή του χειμώνα. Άλλοι πάλι έλεγαν ιδιαίτερα στη Βόρειο Ελλάδα, πως  έδυε η Πούλια την ημέρα της Παναγιάς κι όχι την  18^ητου ίδιου μήνα. Το κρύο γίνεται εντονότερο και για αυτόν πίστευαν πως ότι κι αν έσπερναν με τα την μέρα αυτήν θα αργούσε πολύ να βλαστήσει.

Στις 25 Νοεμβρίου είναι  της Αγίας Αικατερίνηςμε την γνωστή παράδοση να βλέπει στον ύπνο της τον Χριστό να της φοράει δακτυλίδι και το πρωί να το βρίσκει στο χέρι της. Λόγω αυτού του περιστατικού , πιστεύουν πως τα ανύπαντρα κορίτσια πρέπει να στολίζουν την εικόνα της , την ημέρα της γιορτής της .Πάνε στην εκκλησιά από βραδύς άρτους με σφραγίδες. Ο παπάς θα δώσει σε κάθε κοπέλα μια σφραγίδα, ένα κομμάτι δηλαδή, από άρτο και αφού το βάλει κάτω από το μαξιλάρι της και πει και μια σειρά λόγων , τότε σίγουρα μετά από τρεις νύχτες θα ξέρει ποιος θα είναι ο μελλοντικός της σύντροφος. 

Ο Άγιος Στυλιανός την επομένη στις 26θεωρείται « Στύλος » προστασίας και  υγείας ιδιαίτερα των άρρωστων παιδιών.

Την τελευταία μέρα του μήνα του Αγίου Αντρέαλένε πως το κρύο αντρειεύει  και ο Άγιος αυξάνει τα σπαρτά. Κι είναι συνήθεια τούτη τη μέρα να κάνουν τηγανίτες κι όποιος δεν το κάνει θα τρυπήσει το τηγάνι του. Γι αυτό κι ο Άγιος λέγεται Τρυποτηγανάς ή Τρυποτηγανίτης.

Ο Νοέμβρης, τέλος, είναι ο μήνας που για τους γεωργούς ανά δύο χρόνια συλλέγουν τον καρπό της ελιάς. Το λιομάζωμα και οι μαζώχτρες έχουν υμνηθεί από πολλούς ποιητές, έχουν ζωγραφιστεί από ακόμα περισσότερους ζωγράφους και πλήθος συγγραφέων έχουν γράψει για τούτη την κουραστική αλλά ευλογημένη δουλειά.

Πηγές :

Τα φθινοπωρινά, Δημ. Λουκάτος, εκδ. Φιλιππότη

Ελληνικές Γιορτές και έθιμα Λαϊκής Λατρείας, Γ.Α. Μέγα, εκδ. Εστία, 2012

*«Λόγια του αέρα»,  Συλλογή Διηγημάτων, Μπετεινάκη Ελένη ,Ηράκλειο 2014